Nedir?
EFT Sistemi bir bankadan diğerine Türk Lirası cinsinden ödeme gönderilmesini sağlayan elektronik ödeme sistemidir. EMKT Sistemi ise bir bankadan diğerine devlet tahvili ve hazine bonosu gibi menkul kıymetlerin aktarılmasını sağlayan sistemdir. Her iki sistem de gerçek zamanlı olarak çalışır, yani işlemler anında yapılır.
Sistemler sadece TL cinsinden ödemeler ile menkul kıymetlerin aktarılmasını ve hesapların mutabakatını (kesinleştirilmesini) sağlamakla kalmaz; çeşitli raporların alınmasına ve ihale teklifi, genel duyuru gibi haber nitelikli mesajların kullanılmasına da olanak verir.
EFT ve EMKT sistemleri birbirleriyle tümleşik olarak çalıştıklarından ve ortak bir arayüz üzerinden erişildiklerinden genellikle tek sistem olarak EFT-EMKT Sistemi olarak adlandırılırlar.
Neden gerekli ve önemli?
TCMB, bu tür sistemlerin ülke ekonomileri üzerindeki olumlu etkilerini göz önüne alarak bankacılık sektörü için gerekli gördüğü EFT Sistemini gerçekleştirmiştir.
Bir ülkede sağlıklı, güvenli, risksiz ve süratli çalışan bir ödeme sistemi yalnızca genel anlamda ülke ekonomisi, mali sistem ve para politikası yönünden değil; aynı zamanda ekonomik dünyanın içerisinde yer alan kuruluşlar ve bireyler için de önem taşımaktadır.
Ödeme sistemlerinde oluşabilecek herhangi bir tıkanıklık zincirleme olarak, bankaları, üretim sektörünü, bireyleri ve sonuçta ülke ekonomisinin çalışmasını etkileyebilir. Dolayısıyla, normal koşullarda varlığı hissedilemeyen bu altyapı, ülkemiz için stratejik öneme sahiptir.
Eğer bu sistem olmasaydı, EFT Sisteminde bir günde dolaşan milyarlarca Türk Lirası ya fiziksel olarak dolaşacak ya da bankalar arasındaki havale talimatları yoluyla hesaplara en az bir gün süreli bekleme ile geçebilecekti. Oysa EFT Sistemi sayesinde bankalar ile banka müşterileri hesaplarındaki parayı ve para hareketlerini anlık olarak izleyebilmekte, böylece yatırımlarına süratle yön verebilmektedirler.
Bugün, EFT Sisteminin sayesinde kuruluşlar ve bireyler, bankalarının kendilerine sunduğu telefon bankacılığı ve internet bankacılığı hizmetlerini kullanarak, diğer şahıslara yönelik ödemelerini, kredi kartı borçlarını, telefon, doğalgaz, elektrik, su, yakıt, okul taksidi gibi bir çok türdeki ödemelerini günü geldiğinde, anında ve herhangi bir ücret ya da komisyon ödemeksizin gerçekleştirebilmektedirler.
Ne zaman kuruldu?
EFT Sistemi, kendi alanında dünyadaki erken örneklerden biri olarak 1 Nisan 1992’den beri işlemektedir. Teknolojideki gelişmeler ve artan gereksinimler nedeniyle sistem yeni özelliklerle geliştirilmiş ve ikinci kuşak EFT sistemi (EFT-II) 24 Nisan 2000’de devreye alınmıştır.
EFT-II sistemiyle birlikte çalışan ve bu sayede menkul kıymetlerin ödeme karşılığında teslim edilerek el değiştirmesine olanak sağlayan EMKT sistemi ise, türünün dünyadaki sayılı örneklerinden biri olarak 30 Ekim 2000’de hizmet vermeye başlamıştır.
Nasıl çalışır?
Kurumlar ve bireyler bir bankadan diğerine ödeme göndermek istediklerinde EFT Sistemini kullanırlar.
Diyelim ki, siz hesabınızın bulunduğu A Bankasına giderek, B Bankasında hesabı olan bir şahsa ödeme göndermek istiyorsunuz (Bkz. Şekil, Adım 1).
A Bankası, işlemi gerçekleştirmek için EFT Sistemine gönderici ve alıcı bilgileri, ödeme tutarı gibi gerekli bilgileri içeren bir ödeme mesajı yollar (Adım 2).
EFT Sistemi gelen mesajı anında işleme koyar. A Bankasının EFT hesabında yeterli bakiye varsa, ödeme tutarı birkaç saniyede A Bankasından B Bankasına aktarılır (Adım 3). Gönderen bankanın EFT Sistemindeki hesap bakiyesi bu ödeme için yeterli değilse, ödeme mesajı bekleme kuyruğuna konur.
B Bankası gelen ödemeyi alıcının hesabına kaydeder (Adım 4). EFT Sisteminde işlemler çok hızlı gerçekleşmekle birlikte, bazen A ve B Bankalarının bu havaleyle ilgili yaptığı işlemlere ve dahili uygulamalara bağlı olarak müşterilere yansıyan gecikmeler olabilmektedir.
Sistem bir alacaklandırma sistemidir. Başka bir deyişle, bir banka EFT sistemini kullanarak başka bir bankanın hesabına para yollayabilir, ancak başka bankanın hesabından kendi hesabına para çekemez.
Sistemde mutabakatı yapılmış (hesabı kesinleştirilmiş) mesajı iptal etmek mümkün değildir. Herhangi bir işlem hatası yapılması durumunda, A ve B Bankalarının karşılıklı anlaşması gerekir.
Ne zaman çalışır?
EFT-EMKT Sistemi, resmi tatil günleri dışında hafta içi her gün 8.00 - 17.30 saatleri arasında çalışır. Yarım işgünlerinde sistem saat 13.00’te kapanır.
Kullanım ücreti ne kadar?
Merkez Bankasının, TL ödemeleri ve menkul kıymet işlemleri için EFT-EMKT Sisteminin katılımcısı olan bankalardan aldığı ücretler oldukça düşüktür. Tutarı 6.000 TL’den az olan ödemeler için alınan ücret 15 Kr (en düşük ücret), tutarı 544.000 TL ve üzerinde olan ödemeler için 13,60 TL’dir (en yüksek ücret). Tutarı bu iki değer arasında kalan ödemelerden alınacak ücret tutara bağlı olarak hesaplanır. Ödemelerle ilgili haber nitelikli mesajlardan en düşük mesaj ücreti (15 Kr) alınır. (2009 yılı ücret tarifesine göre)
Öte yandan, sistem katılımcısı olan bankalar, özellikle nakit hareketlerine ilişkin masraf ve risklerini de göz önüne alarak müşterilerine farklı ücret tarifeleri uygulayabilmektedir.
Sorumlusu kim?
EFT-EMKT Sisteminin sahibi olan TCMB aynı zamanda sistemlerin işletimini de yapmaktadır. TCMB, kendisine 25.4.2001 tarih, 4651 sayılı kanun ile değişen 1211 sayılı TCMB Kanununun verdiği yetkiyle ödeme sistemlerinin kullanımını yaygınlaştırmak, sistemlerin kesintisiz işlemesini ve denetimini sağlayacak düzenlemeleri yapmak, sistemlerin güvenilirlik ve etkinliklerini artırmak ve sistemleri gereksinimler doğrultusunda geliştirmek amacıyla bu konudaki her alanda çalışmalarını sürdürmektedir. Bu çerçevede, EFT-EMKT Sisteminin uluslararası ödemelerin mutabakatlarıyla ilgili üst kuruluş olan BIS tarafından saptanmış bulunan Temel İlkeler ile uyumlu olması için de çalışmalar yürütmektedir.
Kimler üye olabilir?
Sisteme, Bankacılık Kanunu uyarınca Türkiye'de faaliyette bulunan bankalar katılabilirler.
Sisteme katılmak isteyen kuruluşların:
· Sisteme katılmak için TCMB'ye, gerekli donanım ve yazılımları edinmek için TBB'ye yazılı olarak başvurması,
· EFT-EMKT Sistemi Katılımcı Taahhütnamesini imzalaması,
· TCMB nezdinde hesabının bulunması,
· Kullanacağı donanımın İşletim Birimi tarafından onaylanmış olması,
· Sisteme katılabilmek için gerekli altyapıyı tamamlamış olması,
· TCMB tarafından belirlenen test takvimi ile katılım tarihine uyması ve testlerde başarılı olması
gerekmektedir.
Bankaların EFT-EMKT Sistemine erişimlerinde arayüz görevini yönlendirici özel bir sistem yerine getirir. EFT-EMKT Sistemi yönlendirici sisteme doğrudan bağlıdırlar. Katılımcı bankalar ise yönlendirici sisteme özel iletişim ağı üzerinden bağlıdırlar. Böylece katılımcılar tek bir bağlantı bilgisayarı ve hattı kullanarak EFT-EMKT Sistemine erişirler.
Ocak 2009 itibarıyla sistemlerin üye sayısı TCMB dahil 48’dir.
Diğer ödeme araçları nelerdir?
EFT Sistemi TL cinsinden ödemeler için kullanılır. Para dışında başka ödeme araçları da vardır: Çekler ve kredi kartları gibi. Bu ödeme araçları için de yurdumuzda ödeme sistemleri bulunmaktadır. Örneğin bankalar arasında çek takasına olanak sağlayan takas odaları sistemi ile BKM (Bankalararası Kart Merkezi) tarafından yürütülen kredi kartı ödemeleri sistemi de birer ödeme sistemidir.
İşlem hacmi (sistem üzerinde hareket eden para miktarı) göz önüne alındığında, EFT sisteminin yurdumuzun önde gelen ödeme sistemi olduğu anlaşılır. Ödeme sistemlerinde gerçekleşen yıllık ödeme adet ve tutarları aşağıda örneklenmiştir.
| | İşlem adedi | İşlem tutarı | ||||||||||
| 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | |
| 44 | 60 | 78 | 94 | 107 | 120 | 4.687 | 5.697 | 7.844 | 15.050 | 18.041 | 21.919 | |
| BTOM Sistemi | 27 | 25 | 24 | 24 | 25 | 23 | 110 | 132 | 156 | 188 | 220 | 234 |
| BKM Sistemi | 830 | 1.134 | 1.300 | 1.334 | 1.444 | 1.554 | 39 | 65 | 85 | 108 | 141 | 169 |
Ödeme sistemlerinin gelişimi ne yönde?
Ödeme sistemlerinin dünyadaki gelişimine baktığımızda, ekonomik ve teknik açıdan gelişmiş olan bütün ülkelerin, yüksek tutarlı ödemeleri aktarmak için bizim EFT sistemimiz gibi gerçek zamanlı birebir mutabakat ilkesiyle çalışan ödeme sistemleri kurduğunu görmekteyiz.
Avrupa Birliği’ne üye ülkeler de parasal birliğe geçiş öncesinde gerçek zamanlı birebir mutabakat ilkesiyle çalışan ödeme sistemleri kurmuşlardır. Bu ödeme sistemlerini birbirine bağlayan ve TARGET adı verilen ödeme sistemi sayesinde Avrupa Para Birliğinin yeni para birimi euro (€) cinsinden ödemelerin ülke sınırları ötesine hızla ve kolayca gönderilmesi mümkün olmaktadır.
Ülkemiz, Avrupa ülkelerinin çoğundan önce bir gerçek zamanlı birebir mutabakat ilkesiyle çalışan ödeme sistemi kurmuş bulunmaktadır.
Ayrıca, gelişmiş ülkelerde gerçek zamanlı ödeme karşılığı teslimat (ÖKT) ilkesiyle çalışan menkul kıymet sistemleri için hedef 2003 yılı iken, ülkemizde bu sistem 2000 yılında kurulmuştur.
EFT Sistemine ilişkin rakamlar
EFT Sisteminin işletime geçtiği 1992 yılı boyunca sistemde toplam 534.853 işlem gerçekleşmiştir. Yıllar geçtikçe EFT’nin tüm bankalar arası ödemeleri kapsamına alması ve müşteri bankacılığı alanında yaygın bir kullanıma ulaşması sonucunda, yıllık işlem adedi önemli oranda artmış ve bu rakam 2008 yılı için 120.144.136 işleme ulaşmıştır.
Parasal değerler yönünden bakıldığında ise 1992’de 1,8 milyar TL (1992 yılı ABD Doları karşılığı 267 milyar) olan bu değer; 2008 yılı sonunda 21.919 milyar TL (2008 yılı ABD Doları karşılığı 16.893 milyar) değerine ulaşmış bulunmaktadır.
Ödeme Sistemlerinde Temel İlkeler
Kim belirledi?
Ödeme sistemleriyle ilgili temel ilkeler, uluslararası ödemelerin mutabakatlarıyla ilgili üst kuruluş olan ve “merkez bankalarının bankası” olarak nitelendirebileceğimiz Uluslararası Mutabakat Bankası BIS’in Ödeme ve Mutabakat Sistemleri Komitesi (CPSS) tarafından ödeme sistemleri alanındaki gelişimin izlenmesi, sorunların saptanması ve çözüm yollarının araştırılması amacıyla yürütülen çalışma sonucunda geliştirilmiştir. (Temel İlkelerin ana sayfasına erişmek için tıklayın)
Nedir? Ne değildir?
Temel İlkelerin amacı
· iyi bir ödeme sisteminin içereceği işlevleri belirlemek değildir.
· ödeme sistemi kurmak için izlenecek sürecin tüm adımlarını tanımlamak değildir.
· iyi bir ödeme sisteminin uyması gereken “evrensel ilkeleri” ortaya koymaktır.
Kimleri ilgilendirir?
Bir ülkedeki tüm ödeme sistemlerinin temel ilkelere uyması şart değildir. Ancak, “mali sistem bakımından önemli” olarak tanımlanan ödeme sistemlerinin temel ilkelere uyması, mali sistemin etkin çalışması açısından büyük önem taşımaktadır.
Temel İlkeler, bu tür ödeme sistemlerinin tasarımcılarını, işleticilerini, gözetimcilerini doğrudan; katılımcılarını ise dolaylı olarak ilgilendirir.
Temel ilkelerin ana başlıkları nelerdir?
I. Sisteme ilişkin sağlam bir hukuksal altyapının bulunması
II. Sisteme ilişkin risklerin kurallar ve yordamlar aracılığıyla açıkça tanımlanması
III. Sistemdeki kredi ve likidite risklerinin etkin yönetilmesi
IV. Mutabakatın ödeme gününde kesinleşmesi
V. Çok taraflı netleşmelerde mutabakatın gününde tamamlanması
VI. Mutabakat parasının güvende olması
VII. İleri düzeyde güvenlik ve işlemler açısından güvenirlik sağlanması
VIII. Sistemin pratik ve verimli olması
IX. Adil katılım hakkı sağlaması
X. Sistem yönetiminin etkin ve saydam olması
"Mali sistem açısından önemli ne demektir?
Bir ülkede birden çok ödeme sistemi bulunabilir. Çalışmaması halinde
· Ulusal mali sistem çapında bir riske yol açabilen, ve
· Ülke ekonomisini anında etkileyen
ödeme sistemleri “mali sistem açısından önemli“ olarak nitelendirilir.
Temel ilkeleri uygulamada merkez bankalarının görevi nedir?
Temel ilkelerin mali sistem bakımından önemli olan ödeme sistemlerine uygulanmasında merkez bankalarına düşen görevler şunlardır:
A. Ödeme sistemlerinin hedeflerini belirlemek ve açıklamak
B. İşlettikleri sistemlerin temel ilkelerle uyumluluğunu sağlamak
C. İşletmedikleri sistemlerin de temel ilkelerle uyumluluğunu denetlemek
D. Diğer ilgili ulusal ve uluslararası yetkili taraflarla işbirliği yapmak
